De onthoofding van de Franse docent maatschappijleer Samuel Paty, die in zijn lessen de omstreden Mohammed-cartoon van het satirische weekblad Charlie Hebdo liet zien, is afgezien van de gruwelijkheid van deze terreurdaad een regelrechte aanslag op de Franse Staat en daarmee op het karakter van het openbaar onderwijs in Frankrijk.
Laïcité ofwel de strikte scheiding van kerk en staat is een cruciaal begrip in de Franse Grondwet en is daarmee ook van groot belang voor de Franse openbare scholen. Het laïcisme (‘lekendom’) is in Frankrijk sinds 1905 verankerd in artikel 1 van de Grondwet. Daaraan ging in de negentiende eeuw een politieke strijd vooraf tussen aan de ene kant linkse republikeinen en socialisten en aan de andere kant rechtse tegenstanders. De linkervleugel won het pleit.
Sindsdien geldt in Frankrijk grondwettelijke vrijheid van godsdienst en mag de Franse Staat geen enkele religie erkennen. Godsdienst is daarmee louter een privéaangelegenheid. Er zijn in Frankrijk dan ook geen politieke partijen die zich expliciet beroepen op religieus geïnspireerde normen en waarden, zoals dat in Nederland met het CDA, de ChristenUnie en de SGP wel het geval is.
Loi sur la laïcité
Bijna een eeuw na de verankering van het laïcisme in de Franse Grondwet, trad in 2004 na advies van een commissie onder leiding van de toenmalige Franse ombudsman Bernard Stasi La loi sur la laïcité et des signes religieux in werking. Deze wet verbiedt dat leerlingen en personeel van openbare scholen opvallende religieuze tekens dragen. In de praktijk komt dit neer op een hoofddoekjesverbod voor moslima’s, maar ook joodse keppeltjes zijn verboden. Het is wel toegestaan om bijvoorbeeld aan een halskettinkje onder de kleding een kruisje of een davidsster te dragen. Het maatschappelijk motief achter het verbod is dat de Franse Staat moet voorkomen dat kinderen door religieuze indoctrinatie worden geremd in hun ontplooiing.
In het kader van de laïcité kan, los van de gruwelijkheid van de terreurdaad, de onthoofding van de leraar maatschappijleer Samuel Paty door een militante moslimextremist worden gezien als een regelrechte aanslag op de Franse Staat en daarmee op het karakter van het Franse openbaar onderwijs. Dat kan in combinatie met de nabijheid van het drama verklaren waarom in Frankrijk de reacties veel heftiger zijn dan in Nederland. Hier speelt natuurlijk net als in Frankrijk de vrijheid van meningsuiting, maar hier geldt niet de laïcité. Dat zou kunnen verklaren dat de schok over de terreuraanslag in de Parijse voorstad Conflans-Sainte-Honorine zich hier tot nu toe vooral lijkt te beperken tot het onderwijs en niet de gehele samenleving op zijn kop zet.
Op het portaal www.openbaaronderwijs.nu staan onder andere tools die scholen en leraren kunnen ondersteunen bij het voeren van lastige gesprekken met leerlingen over omstreden onderwerpen. Een voorbeeld van zo’n tool is de lesbrief Vertel eens van Goedemorgen! van uitgeverij Creathlon. Deze lesbrief voor het voortgezet onderwijs heeft als doel leerlingen te laten ontdekken wat het vertellen van hun verhaal kan betekenen.